تاریچه بازار قدیمی و سرپوشیده اورمیه و اکراد مهاجر

باز نگاهی به مهاجرت اکراد به غرب آذربایجان (3)

از قدیم الایام بازار بعنوان رکن اصلی ساختار اجتماعی و اقتصادی جوامع مطرح بوده و هست. بنا به یافته های تاریخ شناسی در آذربایجان، بازار و تجارت بین ملت ها نفش اساسی در جامعه آذربایجانی داشته است و آذربایجانیان حتی قبل از ایجاد جاده معرف ابریشم که از تبریز و بازرگان می گذشته به داد و دستد مدرن و به روز شده علاقه وافری داشتند. امروزه نیز آذربایجانیان در بازار های سنتی ایران و بازار های مدرن اروپایی و آسیایی موقعیت تجاری موفقی دارند.



به لحاظ سیاسی نیز از آنجائیکه اقتصاد با زندگی روزمره مردمان جوامع در ارتباط است بازار نقش برجسته ای در معادلات سیاسی ایفا می کند. این نقش در جوامعی به مانند ایران که فاقد زیر ساخت های سیاسی دمکراتیک و اقتصاد نوین است برجسته تر می شود. با اندک مطالعه ای در تاریخ معاصر ایران می توان دریافت که در نهضت های مختلف سیاسی، اجتماعی و معادلات نظامی بازار حرفی برای گفته داشته و دارد. آذربایجان نیز بلحاظ دارا بودن موقعیت ژئوپلتیک و استراتژیک اقتصادی وسیاسی همیشه قلب تپنده اقتصاد ایران بوده و به این دلیل همیشه بازاریان و تجار آذربایجان در جریانات ترقی خواهانه و مدرن در کنار آزادیخواهان آذربایجان بوده اند. در صد سال اخیر خصوصا بعد از انقلاب مشروطیت به رهبری سردار ملی آذربایجان ستارخان تا انقلاب اسلامی 57 بازار آذربایجان خصوصا بازاریان تبریز از اصلی ترین حامیان مبارزین بوده اند، این حمایت ها در جریان انقلاب اسلامی 57 و وقایع جنبش ملی خلق مسلمان به رهبری روحانی عالیقدر شریعتمداری رنگین تر شد.



بعد از سرکوب جنبش خلق مسلمان، تصفیه های خونینی در طبقات مختلف آذربایجان صورت گرفت که بازار نیز از این تصفیه ها در امان نبود.( برخورد های شدید با خانواده های شانچی و دستمالچی از نمونه های بارز است) زیرا همانگونه که گفته شد زیر بنای مالی گروه های سیاسی از حمایت های بازاریان تبریز نشات می گرفت و بیشترین درصد رهبران گروه های سیاسی را فرزندان همین طبقه بازاری تشکیل می دادند. لذا شونیسم برای عقیم کردن تاثیر بازار آذربایجان، در تدام سیاست های سانترالیستی رژیم نژاد پرست پهلوی تلاش چشمگیری را برای تضعیف آن به کار بست و با تاسیس و تشکیل انجمن های اسلامی بازار و اصناف و اتحادیه های اسلامی بازار و هئیت های مذهبی بازار به موفقیت های زیادی نائل شد.



این اهمیت از چشم سایر گروه های سیاسی نیز بدور نماند و هر کدام به نوعی کانال هایی را جستجو کردند. در شهر های اورمیه و خوی و ماکی نیز گروه های تروریستی کرد با درک این واقعیت ها و اهمیت تجاری این سه شهر با دو نگاه تغذیه مالی و حمایت سیاسی استراتژی های بلند مدتی را برای نفوذ به بازار ترسیم کردند. اهمیت بازار های این سه شهر مانع از آن نشد که تروریسم کرد از بازار سلماس،سولدوز و قوشاچای چشم پوشی کند. در ده سال اخیر گروه های تروریستی کرد با قرار دادن منابع مالی خود که از قاچاق مواد مخدر، قاچاق انسان و فحشا، قاچاق مواد سوختی و اسلحه و... در اختیار اعضا و هوادران خود بسرعت از رکود اقتصادی بازار در غرب آذربایجان استفاده کرده و مغازه های مختلفی را در بازار ها خریداری کردند.



تروریسم کرد از عمل چند هدف داشت:



1- سرعت بخشیدن به سیر مهاجرت اکراد به غرب آذربایجان.



2- تصفیه وجوه بدست آمده از معاملات غیر قانونی( پول شویی).



3- تقویت منابع مالی تشکیلات هایشان.



4- ایجاد موازنه سیاسی و اجتماعی.



5- ایجاد پایگاه برای فعالیت های صنفی.



6- ایجاد شغل برای نیروهای سیاسی و اجتماعی اکراد و تامین امنیت برای آنان و...



بازار شهر اورمیه به لحاظ تاریخی و مرکز استان و سیاسی از اهمیت بالایی برای آنان برخوردار بود. اکراد بصورت خزنده همانگونه که مشغول خرید اراضی روستا ها و اراضی اطراف شهر بودند در بازار نیز بسیار فعالیت کردند. در میدان مرکز، بازار یکانیان، خیابان امام و خیام اورمیه در50 پاساژ تجاری جدید تاسیس اکراد حداقل دارای 5 مغازه هستند. تراکم اصلی آنان در سه پاساژ نیکخواه( خیابان امام) و صدر( خیابان خیام) و پاساژ ولایت ( میدان مرکز) است و در خیابان های شاپور و سایر پاساژ های تجاری و سایر نقاط بصورت پراکنده فعالیت فعالیت می کنند که به تفصیل به آن پرداخته خواهد شد. اما به دلیل اهمیت تاریخی و سیاسی بازار سنتی اورمیه در این شماره به باز خوانی نفوذ اکراد مهاجر به بازار سنتی اورمیه را مورد بررسی قرار می دهیم.



تاریخچه بازار سنتی اورمیه:



ساختار قدیمی شهر اورمیه به مانند سایر شهرهای قدیمی طوری بوده که اطراف آن از دیوار های بلندی به ارتفاع 3 متر و بطول 5 کیلو متر تشکیل یافته بود. برای این دیواره هفت دروازه ورودی و خروجی تعبیه شده و اطراف آن را خندق احاطه کرده بود.( نقشه قدیمی شهر در کتاب حکومت فدرال محمد قلی خان افشار اورموی به قلم آقای خوشنویس موجود است) . در طول حوادث مختلف تاریخی این دیواربه یاری مردم شده آمده و آنان را در مقابل مهاجیم محصون نگه داشته است. چنانکه در سال 1297 هجری قمری حمله خونبار اکراد به سرکردگی شیخ عبیدالله کرد به شکست انجامید. بازار قدیمی و سر پوشیده اورمیه در قسمت جنوب شرقی شهر قرار گرفته بود و از نقاط مختلف آن راهروهای زیر زمینی مخفی به خارج شهر منتهی می شد. متاسفانه راه های ورودی این راهروهای زیر زمینی به مرور زمان زیر ساخت و ساز ها قرار گرفته و ناپدید شد. چند سال قبل وردوی یکی از این راهروهای در راسته حراج بازاری هنگام حفاری باز شد که متاسفانه بعلت سیاست های تبعیض آلود شونیسم با آثار باستانی آذربایجان بعد از چندی دوباره زیر بنا ها قرار گرفت. به گفته شاهدان عینی ( کارگران حفاری ) این راهرو بصورت حرفه ای طاق بندی شده بود.



بازار قدیمی و سر پوشیده اورمیه متشکل از دهلیز ها و راسته ها به هم پیوسته و کاروانسرا های دو الی چهار طبقه بود که تجار پارچه و چای و سایر اقلام در آن ها به داد ستد می پرداختند، با مرور زمان و با خیابان کشی های متعدد قسمت اعظم بازار و کاروانسرها از بین رفته که بنا به اسناد موجود در سازمان میراث فرهنگی اورمیه قدمت آن به دوره تورک های سلجوقی وسلسه قاجار می رسد. بازار اورمیه قدیمی و سر پوشیده اورمیه در پی حوادث مختلف دچار آتش سوزی های وحشتناکی قرار گرفته است. در 14 تیر ماه 1296 هجری شمسی توسط روسها و در 12 آذر همان سال بوسیله جیلو های ارمنی به آتش کشیده شده است بعد از آن در زمان یورش وحشیانه اکراد به سر کردگی اسمعیل سیمکو به اورمیه بازار اورمیه دوباره هدف غارت قرار گرفت.



بعد از انقلاب اسلامی 57 بر اساس دلایل و فاکت های اشاره شده اکراد مهاجر به سوی بازار سرازیر شدند و متاسفانه برخی از ناآگاهان خودی تبدیل به جاده صاف کن آنان شدند. به عنوان مثال، قبل از انقلاب 57 در راسته بزازان تنها سه مغازه متعلق به اکراد وجود داشت ( اسامی این سه مغازه دار قدیمی موجود است) ولی با گذشت چند سال امروزه تقریبا این راسته از سوی اکراد اشغال شده است.



اسامی راسته و تیمچه های بازار قدیمی و سر پوشیده اورمیه :



1- راسته موتابان ( که در آن طناب و زین اسب درست می شده که امروز و از این صنعت کهن اثری باقی نمانده)



2- تیمچه عطاران در دو راسته به هم پیوسته



3- راسته غلام خان ( روبروی مسجد قدیمی سردار اورمیه که امروز تنها نام آن باقی مانده و از وسط آن خیابان می گذرد)



4- راسته بلور فروشان



5- راسته فرش فروشان که از سه راسته بزرگ و کوچک به پیوسته تشکیل می یابد.



6- راسته بزازان



7- راسته زرگران که به حیاط زرگرخانه منتهی می شود ، نام قدیمی آن تیمچه شجاع الدوله است.



8- تیمچه صدریه



9- راسته معروف به شیطان بازاری که از سمت چپ آن وارد کاروانسرای زیبای در دو طبقه می شود( قسمتی از این کاروانسرا هم اکنون هم پا بر جاست)



10- راسته مسگران که اکنون تنها نام آن باقی ماند



11- راسته حلبی ساز ها



12- راسته بقالان و قصابان



13- راسته داش قازانها که تنها نامش باقی مانده و تا چند سال قبل سنگ قبر ها در آنجا تراشیده می شد ولی توسط دولت به خارج از شهر انتقال یافت و این راسته کاملا متروک شد.



14- راسته گندم و حبوبات واقع در خیابان اقبال که به تدریج در حال نابودیست.



15- راسته و میدان تره بار که معروف به میدان کومور( میدان زغال ) است و اندکی از آن باقی مانده



16- راسته خرازی فروشان



17- راسته دوشاب فروشان



18- راسته کفش فروشان که از سه راسته به هم پیوسته تشکیل یافته است.



آماری از مهاجرت اکراد به بازار اورمیه:



دقت: باید توجه داشت که آمار ذیل در آینده نزدیک همراه با نقشه بازار اورمیه به همراه اسامی و تاریخ مهاجرت اکراد به بازار اورمیه منتشر خواهد شد.



طبق آمار موجود از سال 57 تا86 ساختار اجتماعی بازار قدیمی و سر پوشیده اورمیه بدین ترتیب از سوی اکراد مهاجر تغییر یافته است:



1- در راسته عطاران – از سال 57 تا 68 – 7 مغازه و تا سال 86 به 28 مغازه افزایش یافته است.



2- راسته غلام خان 6 مغازه.



3- راسته فرش فروشان 3 مغازه.



4- راسته زرگران از سال 57 تا 68 به ده مغاز و تا سال86 به 38 مغازه افزایش یافته است.



5- راسته بزازان از سال 57 تا 68 – 4 مغازه و تا سال 86 به 14 مغازه.



6- تیمچه صدریه 3 مغازه.



7- راسته حلبی سازان که در حال تغییر و پیوستن به راسته زرگران است 3 مغازه.



8- راسته کفش فروشان از سال 57 تا 68 به 10 مغازه و تا سال 86 به 40 مغازه افزایش یافته است.



9- راسته بزازان از سال 57 تا 68 به 3 مغازه که متاسفانه 100% آن در اختیار اکراد مهاجر قرار گرفته که حاصل بی تدبیری و نا آگاهی مردم تورک آذربایجان است.



10- راسته لباس فروشان از سال57 تا 68 – 4 مغازه و تا سال 86 به 22 مغازه افزایش یافته است.





این گوشه ای از آمار مهاجرت اکراد به غرب آذربایجان و اشغال بازار اورمیه است، نتایج کلی تحقیقات در رابطه با بازار اورمیه در آینده نزدیک به همراه سایر پاساژ های تجاری که اکراد مهاجر در آنها رحل اقامت گزیده اند منتشر خواهد شد.





مهاجرت هدفدار اکراد به غرب آذربایجان با آن تاریخ تاریکشان در قتل عام منطقه که با دستورات رهبران و احزاب تروریست کرد صورت می گیرد زنگ های خطر را برای مردمان تورک غرب آذربایجان به صدا در آورده است. در آینده نزدیک نتایج تحقیقات گسترده هسته های کمیته مردمی دفاع از غرب آذربایجان را در مورد مهاجرت اکراد به غرب آذربایجان که با عنوان " باز نگاهی به مهاجرت اکراد" منتشر می شود، نشر خواهد یافت تا بیشتر از این شاهد ایجاد شکاف و تغییر ترکیب جمعیتی غرب آذربایجان نباشیم.

کمیته مردمی دفاع از غرب آذربایجان



23 / 1 / 85