23 Nisan 1946 Kürdistan - Azerbaycan Dostluq ve Birlik Andlaşması

23 Nisan 1946 Kürdistan - Azerbaycan Dostluq ve Birlik Andlaşması
Deniz Araz

Tarixini bilmiyen bir millet esarete mehkumdur.
M. K. Ataturk
Insan cennete de gozü aciq getmelidir.
A. Şaylan

Bugün, Güney Azerbaycan bağımsızlığını qazanmaq üçün bir sürü sorunla qarşı qarşıyadır. En başda gelen sorunumuz "Ne etmeliyik" sorununa cavab vermememizdir. Fars şovinizminin hansı temeller üzerinde qurulduğunu derincesine araşdırmadığımız üçün, onu ne sayaq yıxacağımızı da bilmirik. Derdi doğru-düzgün belli edebilmediyimize göre dermanda tapa bilmirik. Her kesin ağzından bir hava çıxır, bezen qalxıb qazete çıxardırıq, bezen dernekçilik edirik, bezen federasion qururuq, bezen qurultaylar keçiririk, bezen kor ite xeyir gelmeyen Xatemi imamzadesine ümid bağlırıq, bezen içeride çalışan insanlarımızın çox ağır bir şertler altında çalışdığını, 5000, 10000 tümen üçün buna ona ağız açdıqlarını düşünmeden dışarıda bir sürü şahçıya, Azeriçiye ve manqurtlaşmış türklere konsertler düzenleyib minler dolar zerer ederek, başqa önemli işler üçün maddı imkanlarımızın az olduğundan çox üzüntüyle danışırıq. Çöhreqanlı bey tutulmadan önce günde bir ona telefon edib qorxma biz arxandayiq deye bağırıb çağırırıq, tutulandan sonra qurbağa gölünden ses çıxır bizden ses çıxmır!!!
Yuxarıdsakıların hamısı bir yana, "Siyası iqtidarı" ele keçirmek üçün belli bir planımız olmadığına göre bir gün Çöhreqanlı beyin, bir gün Elçibeyin, bir gün Heyder babanın bir gün … gelib bizi qurtaracaqlarına ümid bağlırıq. Bunların hamısı belli bir başı pozuqluğun göstergeleridir. Istiqlalçılar ordusu özüne ağıllı başlı ceki düzen vere bilmediyi üçün bir sürü yalançı, Bakıda, Ankarada, Tebrizde, Avropa ve Amerikada Azerbaycançılığı özlerine dukkan, bazar edib hereketin doğru-düzgün bir yola düşmesinin önünde bir çox engeller törediller.

Doğrudan ne etmeliyik?

Eceba Tebrizdeki, Bakıdakı, Ankaradakı, Avropa ve Amerikadakı yalançıları qalxıb ortadan qaldırmaq ile ne qeder hedefe yaxınlaşacayıq?

Bir yalançı geder obirisi onun yerini tutar. Bir yalançını Bakıda tanıtarsan, bir başqası çıxıb 100 dollar bir jurnaliste verib istediyi cefengiyyatı yazdırar. Gelin ay yoldaşlar boşuna menlikeri bir yana qoyub el-ele vererek şovinizmin köküne od salıb yandıraq. 40 milyondan artıq bir millet nece olur ki, esaretde yaşasın?!!!

Şairin söylediyi kimi:
Ey can vetendaşım, qulaq as, dinle meni,
Azadlıq qoçaq, iyid ister, eren ister.
Uyma o köhne, paslı laf etmez bize elac,
Birlikdi çaremiz, o da tek sen ve men ister.

Mence birinci addım olaraq azerbaycanlı aydınlar Azerbaycanın hansı sorunlarla bu gün üz-beüz olduğunu ortaya qoymalıdırlar, sorun belli olmadan ona cavab tapmağa qalxmaq pillekanın en sonundakı pilleden çıxmağa benzer. Bir başlanğıç nöqtesi olaraq aşağıdakı qonuların (mevzuların) mübahise edilmesini fikir yoldaşlarımıza önerirem.

1- Şovinizmin hansı temeller üzerinde qurulduğu (mesela Iran sözcügünün haradan çıxması ve ne zamandan beri qullanılması).
2- Iyirminci yüz ilde türk-kürd ilişkileri.
3- Güney Azerbaycanın coğrafi sınırları.
4- Türkiye ve Güney Azerbaycan ilişkileri.
5- Iyirminci yüz ilde Güney Azerbaycanda ermeni ve türk ilişkileri.
6- Azerbaycanın baş qaldırdığı durumda Kürdüstan ve Tehran ilişkilerinin hansı yönlerde gelişebileceyi (tekamül edebileceyi).
7- Siyasi iqtidarı ne sayaq ele keçirmemiz.

100 fayızda başqa meselelerde var ki, onları deyerli yoldaşlarımızın belli edeceyini umud ederim.

Yuxarıdakı sıraladığım nöqteleri göz önünde tutaraq keçmişdeki kürd-türk ilişkileri ve bu ilişkilerin gelecekde hansı yönlerde gelişe bileceyinin indiden mübahise etmeliyik, deyişik sinaryoları düşünerek, hazırlıq görmeliyik.

Kürdler ve türkler arasında heç bir sorunun olmadığını ve ya sorunların tekce Tehran terefinden töredilmesini savunanlar (müdafie edenler) ve ya bunları araşdırmağa qalxanlara irqçı, faşist damğası vuranlar ve ya her şeyi istiqlalı elde etdiyimizden sonraya buraxanlar, burunlarının ucundan ileriye görmeyebilen insanlardırlar.

Türkler ve kürdler arasında gelecekde ne biçim anlaşmazlıqların ortaya çıxabileceyini indiden göre bilmemiz üçün, keçmişdeki yaxın tariximize bir göz atmalıyıq. Onlardan lazım olan dersleri çıxartmalıyıq, yoxsa Tehran çox rahat ortalığı qarışdıra bilecekdir ve bunun üçün de indiden çirkin planlarını heyata keçirmekdedir. Urmunu gelecekde ikinci Qarabağa çevirmek üçün Tehran çoxdan herekete keçmişdir. Urmu civarında olan kürd beylerinin 1945-46 da olduğu kimi sabah da Tehran ile el-ele verib Azerbaycana qarşı hücuma keçmelerini indiden görmeyen insanlar bölgedeki durumu ve tarixi bilmeyen ve ya da xoşxeyal insanlardırlar. Tebii ki, biz insanlar arasında her hansı serheddin olmasına qarşı ola bilirik, amma bölgedeki ve dünyada olan gerçekler bizim istediyimizin tersinedirler. Fikir verin ki, Ismayil Simitkolar (1) neden meydana çıxabilmışdirler?

Ona göre ki, Qarabağda olduğu kimi o zamanda azerbaycanlılar yatmışdırlar. Bu gün de Ismayil ağa Simitkolar kimi çıxa bilerlermi?

Neden ki, yox, Tehran var gücü ile ele birilerinin çıxmasına yardım edecekdir. Aşağıdakı çevirdiyim yazıyı oxuduğunuzda göreceksiniz ki, o zaman kurd temsilçileri 23 nisan 1946-da imzalanan dostluq ve birlik andlaşmasını öz könülleri istediyi üçün yox, belke Sovetlerin ve Quzey Azerbaycanın (2) basqısı altında imzalamışdırlar. Yarın artıq Sovet basqısı ortada olmayacaqdır. Moskva ve Tehranın kurdleri Azerbaycana qarşı qışqırdacaqlarını indiden görmeyen insanlar dünyada geden politikayı bilmiyen insanlardirlar.

Ne etmeliyik?

Bölgenin başqa bir Yuguslaviyaya çevrilmesinin qarşısını almaq üçün hansı addımları götürmeliyik?

Men kesinlikle milletler arasında düşmençilik yaratmağa qarşıyam. Amma, eyni halda Urmiye, Salmas, Makı, Sulduz taleyinde kurd beyleri Kurdistan Demokrat Partiyasına ve … buraxmağıda aptalıqdan başqa bir şey görmürem. A. Şaylanın sözünü bir daha xatırlatmalıyiq "Insan cenete de gözü açıq getmelidir".

Yaxın keçmişimizin üstünü kül basmış olayları (hadiseleri) deşeleyerek üze çıxardıb tutduğumuz yolda daha gözü açıq yürüyeceyimize yardımçı olmasına inanaraq aşağıdakı çevriyi xitmetinize sunuram (teqdim edirem).

Yalnız çevirmeni oxumadan önce bir nöqteye diqqet etmenizi isterdim; kitabın yazarı bir yabancı olduğu üçün o zaman Rza şah rejimi terefinden türk şeherlerine verilen fars adlarını işletmişdir. Şovinistlerin oyununa gelmiyerek diye men o şeherlerin türkce adlarını vermişem.

Kürdüstan ve Azerbaycan torpaq anlaşmazlıqları

Kürdüstanda zaman özereklikden (muxtariyyetden) önceki döneme geri alına bilmezdi. Kaqağa (3) kürd ordusunun eyitmekle (telim etmekle) çox meşğuluydu, kürd ordusu Sovetler Azerbaycandan çekildikden sonra kürdlerin elde etdiklerini qoruya bilsin deye, 1941-de Sovet işğalında qismen dağılan qışlaları, cümhuriyyet ordusunun qullanması (istifade edilmesi) üçün yeniden imar edilmişdir, nisan (aprel) ayında ruslar terefinden 1200 Barzani(4) en gözel silahlarıla donatılmışdırlar (Mücehhez olmuşdurlar).

Barzaniler 1943 ve 1945-de Quzey Iraqda baş veren üsyanlarda elde etdikleri tecrübeleri ve önderlerinin sert disiplinine göre, qebilelerden oluşan Iran kürdleri ve cümhuriyyetin bezenib süslenmiş xam ordusuyla qiyasda, ordunun en deyerli gücü hesab olunurdular. Nisan ayında onlar (Barzaniler) güneye doğru yola düşerek Seqqiz şeherinin yuxarısında yerleşdiler. Iran ordusu da bundan önce Seqqizde güclendirilmişdir. Eyni halda Ürmiyenin batısındakı dağlarda yaşayan böyük Şikak(5) ve Herki(6) boyları güneyde Barzanileri Iraq sınırının batısında desteklemek üçün toplaşırdılar. Bu arada Qazi Mehemmedin(7) en çox qorxduğu şey Kürdüstan ve Azerbaycan arasında çıxabilecek çatışmaydı. Azerbaycan Kürdüstanı öz hakimiyyeti altında tutmaq isteyirdi. Bu arada Azerbaycan ordusu irq baxımından iki hökumet arasında cebhe oluşturan bir neçe şehri ele keçirmişdir, bu şeherler bunlardan ibaret did: Urmiye gölünün batısında yer alan 35000 nufuslu Xoy şeheri, çoxunluğu azerbaycanlı amma, batı böyründe yerleşen dağlarda yaşayan kürdler, 50 kilometr güneye yerleşen türklerin sayısı kürdlerden çox olan 12000 nufuslu Salmas şeheri, gölün merkezinin batısında yer alan 55000 nufuslu Urmiye şeheri, çoxunluğu türk ve 8000-i mesihi, bir çox kürdün qafasında Soyuqbulaq (Mahabad) şeheri ile kükumet taxtı üçün yarışan şeher ve gölün bir neçe kilometr güney doğusunda yer alan 8000 nufuslu Cığatı (Miyandoab) şeheri, çoxu azerbaycanlı amma kürdler qismen de olsa oranı özlerininki hesab edirdiler. Doğal coğrafi arayan kürdler 152 km uzunluğunda olan Urmiye gölünü özlerinin serhedleri olaraq düşünürdüler, buna baxmayaraq ki, nufuslarının çoxu Azerbaycan türkü olan Urmiye, Salmas şeherleri de o sınırın içine düşürdüler. Gerçi bu belli deyil ki, bu dörd şeherin türkce danışan nufusu, kürdüstan içinde yer almağı istirmişler ya yox, bu da bellidir ki, Azerbaycan türklerinin arasında bezileri tutucu Soyuqbulağı inqilabçı Tebrize tercih edirdiler.

Kürdüstan - Azerbaycan andlaşması.

Nisan ayının ortalarında Sovet danışmaları Tebriz, Urmiye ve Soyuqbulaqda bir neçe addım götürerek iki kökumeti bir araya getirerek, aralarında olan anlaşmazlıqların görüşülmesini sağladılar.

Görüşme yeri Tebrizidi, kürdleri Qazi Mehemmed, Mehemmed Huseyn Seyfqazi, Seyid Abdullah Gilani, Emir xan Şikak, Reşid bey Herki, Zero bey Herki ve Uşunlu Qazi Mehemmed Xizri temsil edirdiler. Heyetin terkibi ki, onda Sovet konsulu Heşimovun tesiri var idi, bunu gösterir ki, bölgesel sorun, bölgesel anlaşmazlıqlar Urmiye gölünün batısında yerleşen kürd boyları üçün böyük önem daşıyırdı. Azerbaycan cümhuriyyeti, Cefer Pişeveri, Hacı Mirzeli Şebisterli, Sadiq Padigan, Selamullah Cavid ve Mehemmed Biriya temsil edirdiler.

Kürd qaynaqlarına göre 23 nisan 1946-da imzalanan dostluq ve birleşme anlaşması, görüşmelerin keçirildiyi yerde, yan otaqda yer alan Sovet temsilçilerinin basqısı altında yapılmışdır. Sovetlerin tutumu, kürdlerin Urmiye gölünün batı yuxarısında olan torpaq iddealarına qarşı heç de ümid verici deyildi. Sovetler sınırların kesin belli edilmesini Türkiye ve Iraqdakı kürdlerle birleşdikden sonraya buraxılmasını isteyirdiler. Son analşma bölgesel anlaşmazlıqları göz ardı ederek imzalanmışdır.

23 Nisan 1946-da imzalanan Dostluq ve Birlik andlaşmasının metni:

1- Iki teref her harada ehtiyacları teqdirde bir-birinin bölgesinde resmi temsilçiler tuta bilerler.
2- Azerbaycanın içinde kürdlerin sayısı kürdlerden çox olan bölgelerde kürdler dövlet işlerine atancaqlarmış (teyin dileceklermiş) ve eyni iş kürdüstanda yaşayan türkler üçün de görülmelidir.
3- Iki kökumet ekonomik sorunları hell etmek üçün Ortaq Ekonomik Komite oluşturacaqlar. Komitenin qerarları iki dövlet başçısı terefinden gözden keçirilecekdir.
4- Gerek görüldüyünde iki ölke herbi birlik oluşturaraq bir-birine gereken yardımı edecekler.
5- Iran hökumeti ile her hansı bir danışığı iki dövletin onayını alandan sonra aparılması uyğundur.
6- Azerbaycan hökumeti öz torpağı içinde kürdlerin kültür ve dillerinin gelişmesi üçün gereken addımları götürecekdir, eyni işi kürdler hökumeti de görmelidir.
7- Iki xalqın tarixi dostluq ve birliyini zedelemeye qalxan her hansı bir şexs ve ya onların milli birliyini dağıtmağa qalxan birisi her iki millet terefinden cezalandırılacaqlar.

Andlaşma bütün temsilçilerin imzasını daşıyırdı. Gerçi imzalıyan kürdler Sovet dostlarının davranışından heç de memnun deyildiler, amma, başqa üz tutacaq heç bir yer yox idi. Tehran bunu öyrendiyinde ki, Iranın iki eyaleti bir andlaşma imzalayaraq iki bağımsız dövlet kimi bir-birine resmi temsilçi gönderecekler çox qorxuya düşmüşdü. Ne ise, sonra Qevamullseltene Azerbaycanın 5-ci maddeni göz ardı etmek isteyinden yararlanaraq (istifade ederek) Tebriz ile bir anlaşma imzaladı. Andlaşma Kürdüstanın tam onayını almamışdı. Iran hökumeti iki eyaletin arasında hell olunmayan torpaq iddealarından ki, kürdlerin Tehranla qiyasda daha çox Tebrizden rahatsız olmalarına sebeb olmuşdu, gözelce yararlandı.

Anlaşmanın bir maddesi, Sovetlerin qoruma çetrinin bölgeden çektiyi zamanın yaxınlaşdığı üçün Qazi Mehemmed terefinden beyenilmişdir. O, 4-ci madde idi ki, iki dövletin savaş zamanı bir-birine yardım etmesile ilgiliydi. Soyuqbulağa döndüyünde Qazi bir qrup ordu ve hökumet adamını çağıraraq Azerbaycanı savunmaları üçün and verdirdi. O, yalnız ümid ede bilirdi ki, Azerbaycan da öz payında Kürdüstanı savunacağı haqda verdiyi sözü tutacaqdır; ne tekce buna göre ki, Qazi onların (azerbaycanlıların) herbi cesaretini yüksek deyerlendirirdi, belke o bunu anlayırdı ki, kommunistlerin Tebrizde başçılıq etdiyi hökumet hem ideoloji, hem de mesafe baxımından sovetlere çox yaxi idi.

Kürdlerde belli bir memnuiyyet herbi anlaşmadan var idi. (Azerbaycan ile imzalanan herbi anlaşma) ona göre ki, anlaşma ele bir dövlet ile dövlet ile imzalanmışdı ki, onun yaşaması böyük bir güc terefinden qarantiye alınmışdır.

(Kitabın Adı: The Kurdish Republik of 1946, yazarı: Üilliam Eagleton Jr, Basın ili: 1963, sehife: 81-82)

Ayaq notlar:

1- Ismail ağa Simitko, Şikak boyunun başçısı, 1917-de Asorilerin dini önderi Marşimon* ve onun ile gelen adamları Köhne şehirde verdiyi qonaqlıqdan sonra öldürdüyü üçün Urmiyede minlerle azerbaycanlının Asorilerin eli ile öldürülmesine zemin hazırlamışdır. Onun etdiyi cinayetler hele de Urmiyede diller ezberidir. 1930-da dövlete teslim olmaq üçün Uşnu şeherine getdiyi yolda dövlet güclerinin qurduğu kemine düşüb öldürülmüşdür.
2- Sovetlerin Urmiye ve Tebriz konsulluğunda çalışanların çoxu Q. Azerbaycandandırlar ve onlar Sovetlerin Azerbaycan politikasını önemli bir ölçüde etkiliye bilirdiler.
3- Selahetdin Kazimov, Sovet ordusu terefinden kürd ordusunu etitmek (telim) üçün teyin edilmiş şexs idi. Kürd yoldaşları onu çox sevdikleri üçün ona "Kaqağa" adi vermışler.
4- Iraqda Erbil şeherinin quzeydoğusunda yerleşen ve barzan şeyxine bağlı olan kürd boyunun adı.
5- Urmiye gölünün batısında yerleşen kürd boyu.
6- Urmiye gölünün batısında yerleşen kürd boyu. Herkilerin böyük bölümü qışda Iraqda ve yayda G. Azerbaycanda Dalanper (Urmiye civari) dağlarında köçeri bir yaşam yaşıyırlar.
7- 1946-da qurulan Kürdüstan cümhuriyyetinin başçısı.

* Türkiyenin güneydoğusunda yerleşen Asorilerin önderi. 1945-de onun başçılığında Asoriler Hakkariyi buraxaraq Urmiye ve Salmas ovallarında yerleşmişdirler.